İstanbul'un fethi denildiğinde, zihinlerde devasa topların gürültüsü ve surlara dayanan merdivenler canlanır. Gözler hep yerin üstündeki o görkemli mücadeleye çevrilidir. Oysa surların metrelerce altında, zifiri karanlıkta, sessizlik ve ölümcül bir gerilim içinde, fethin kaderini etkileyen bir başka savaş daha veriliyordu. Bu, Osmanlı ordusunun en cesur ve en özel birliklerinden olan Lağımcıların savaşıydı. Onların görevi, kaleleri dışarıdan değil, içeriden, en zayıf noktasından, yani temelinden fethetmekti. Kazma ve kürek seslerinin, nefes alışverişlerine karıştığı daracık tünellerde, her an başlarına çökebilecek tonlarca toprağın altında, düşmanla burun buruna geldikleri bir yeraltı mücadelesiydi bu. Fatih Sultan Mehmet'in bu "gizli ordusu", Bizans savunmasına sadece fiziksel değil, aynı zamanda büyük bir psikolojik darbe de vurmuştur. Bu yazı, fethin görünmeyen kahramanları olan lağımcıların dünyasına inecek ve o yeraltındaki savaşı aydınlatacaktır.
Lağımcılık, Orta Çağ kuşatma savaşlarının en etkili ve en korkulan yöntemlerinden biriydi. Fatih, top teknolojisiyle surları dışarıdan zorlarken, lağımcılarıyla da içeriden çökertmeyi planlıyordu. Bu iki yönlü baskı, Bizans savunmasını kırmanın anahtarı olacaktı.
Lağım, askeri anlamda, bir kalenin surlarının veya kulelerinin altına doğru kazılan tünel demektir. Bu tünelin amacı, sur duvarının tam altına ulaşıp burada geniş bir oda (cep) oluşturmaktır. Bu oda daha sonra barut fıçıları veya kolay tutuşan odun yığınları ile doldurulurdu. Tünelin çıkışından ateşlenen bu düzenek patlatıldığında, altındaki temel boşalan sur duvarı kendi ağırlığıyla büyük bir gürültüyle çökerdi. Bu, hem surlarda devasa bir gedik açar hem de savunmacılar üzerinde korkunç bir moral bozukluğu yaratırdı.
Osmanlı ordusundaki Lağımcılar Ocağı, bu zorlu görev için özel olarak yetiştirilmiş askerlerden oluşuyordu. Çoğunlukla madencilikte usta olan Sırp ve Bosnalı Hristiyanlardan seçilen bu askerler, yerin altında yön bulma, toprağın yapısını anlama ve sessizce çalışma konusunda uzmandılar. Çalışma koşulları inanılmaz derecede tehlikeliydi. Göçük riski, havasızlık ve en kötüsü, kazdıkları tünelin düşman tarafından fark edilip bir mezara dönüşme ihtimali her an mevcuttu. Bu yüzden lağımcılar, ordunun en gözü pek birlikleri arasında sayılırdı.
Kuşatma ilerledikçe, asıl savaş surların altındaki karanlık dehlizlere taşındı. Fatih'in lağımcıları faaliyete geçer geçmez, Bizanslılar da kendi karşı hamlelerini geliştirdiler.
Osmanlı lağımcıları, özellikle Edirnekapı ve Eğrikapı civarındaki surların altına doğru tüneller kazmaya başladılar. Ancak Bizans'ın da bu konuda bir uzmanı vardı: Cenevizli komutan Giustiniani'nin ekibindeki İskoç mühendis John Grant. Grant ve emrindeki Bizanslılar, karşı lağım (kontra-min) teknikleri konusunda oldukça tecrübeliydi. Onların görevi, Osmanlı tünellerini hedefe ulaşmadan tespit etmek ve etkisiz hale getirmekti.
John Grant, Osmanlı tünellerinin yerini tespit etmek için basit ama etkili bir yöntem kullanıyordu. Surların iç kısımlarına belirli aralıklarla içi su dolu geniş bakır kaplar veya gergin deriler üzerine konulmuş bezelye taneleri yerleştiriyordu. Yerin altındaki kazı çalışmalarının yarattığı en ufak bir titreşim, suyun yüzeyinde veya bezelye tanelerinde bir dalgalanma yaratıyordu. Bu titreşimin geldiği yöne doğru hızla bir karşı tünel kazan Bizanslılar, Osmanlı lağımcılarının yolunu kesiyordu. İki tünel karşılaştığında ise, yeraltının zifiri karanlığında, meşalelerin loş ışığında, kazma, kürek ve hançerlerle göğüs göğüse, tarihin en klostrofobik ve en vahşi savaşlarından biri yaşanıyordu.
Mayıs ayı boyunca bu yeraltı savaşı büyük bir şiddetle devam etti. Bizanslılar, pek çok Osmanlı tünelini hedefe ulaşmadan imha etmeyi başardılar. Hatta bazı tünelleri Rum ateşi (grejuva) ile doldurarak içindeki lağımcıları yaktılar veya tünelleri su basmasını sağladılar. Ancak lağımcıların bu faaliyetleri, başarısız olduğunda bile fethe büyük hizmet etti. Çünkü ayaklarının altından her an bir patlama olabileceği korkusu, surlardaki savunmacıların psikolojisini tamamen bozmuştu. Bu sürekli tedirginlik, onların savaşma direncini günbegün eritti. 16 Mayıs ve 21 Mayıs'ta patlatılan birkaç başarılı lağım, surlarda ciddi hasar yaratarak Osmanlı ordusunun moralini yükseltti. Lağımcılar, yeraltından uyguladıkları bu kesintisiz baskıyla, surların üstündeki zaferin yolunu açan gizli kahramanlar oldular.
Özetle, İstanbul'un fethi sırasında yerin üstünde ne kadar şiddetli bir savaş varsa, yerin altında da o kadar çetin ve sessiz bir mücadele yaşanmıştır. Fatih'in lağımcıları, daracık tünellerde, ölümle burun buruna çalışarak Bizans savunmasının sadece temellerini değil, aynı zamanda direncini ve moralini de dinamitlemiştir. Bu yeraltı savaşı, büyük bir kuşatmanın ne kadar çok katmanlı bir strateji gerektirdiğinin ve zaferin bazen en görünmez kahramanların omuzlarında yükseldiğinin en çarpıcı kanıtıdır.
YUKARI ÇIK
