Bir şehri fethetmek, bir komutanın dehasını gösterir. Ancak o şehri merkez yaparak bir cihan imparatorluğu inşa etmek, bir mimarın vizyonunu gerektirir. Fatih Sultan Mehmet, İstanbul'un fethiyle komutanlık rüştünü ispat ettikten hemen sonra, asıl büyük projesine, yani Osmanlı Devleti'ni yeniden tasarlamaya girişmiştir. O, devraldığı devleti eski temelleriyle idare etmek yerine, onu baştan aşağıya yıkarak daha sağlam, daha merkezi ve daha işlevsel bir yapıya kavuşturan bir imparatorluk mimarıydı. Yaptığı reformlar, küçük dokunuşlar veya iyileştirmeler değil, devletin güç dengelerini, yönetim felsefesini ve bürokratik yapısını kökünden değiştiren devrimci adımlardı. Fatih, soylu ailelerin gücünü kırıp liyakati esas alarak, geleneklerin yerine yazılı kanunları koyarak ve tüm gücü padişahın şahsında toplayarak, kendisinden sonra yüzyıllarca ayakta kalacak bir imparatorluk makinesi tasarlamıştır. Bu yazı, Fatih'in devrimci reformlarını ve onun bir devleti nasıl bir imparatorluğa dönüştürdüğünü anlatacak.
Fatih'in yönetimdeki devriminin temel taşı, mutlak merkeziyetçiliktir. O, devlet içinde padişahın otoritesine ortak olabilecek veya ona gölge düşürebilecek tüm güç odaklarını sistematik bir şekilde ortadan kaldırmayı hedefledi. İmparatorluğun tek bir merkezden, tek bir iradeyle yönetilmesi gerektiğine inanıyordu. Bu, devletin hızlı karar alabilmesi, iç isyanların önlenmesi ve fethedilen toprakların daha etkin bir şekilde kontrol edilebilmesi için hayatiydi. Bu hedef doğrultusunda attığı adımlar, Osmanlı tarihinde bir dönüm noktası oldu.
Fatih'in bu yoldaki en radikal ve sembolik hamlesi, İstanbul'un fethinden hemen sonra, dedesi ve babası dahil olmak üzere dört padişaha sadrazamlık yapmış olan Çandarlı Halil Paşa'yı idam ettirmesidir. Çandarlı ailesi, Osmanlı Devleti'nin kuruluşundan beri en güçlü Türk aristokrat ailesiydi ve devlet içinde büyük bir nüfuza sahipti. Fatih, fethe karşı çıktığını düşündüğü Çandarlı'yı idam ederek, artık devlet yönetiminde eski soylu ailelerin değil, sadece padişahın iradesinin geçerli olacağını herkese ilan etti. Bu olay, Osmanlı'da aristokrasinin gücünün kırıldığı ve yönetimin tamamen padişahın kontrolüne geçtiği bir devrin başlangıcıdır.
Çandarlı gibi güçlü ve köklü ailelerin yerine Fatih, yönetim kadrolarını sistematik olarak devşirme kökenli devlet adamlarıyla doldurdu. Enderun Mektebi'nde özel olarak yetiştirilen, tüm varlığını ve kariyerini sadece padişaha borçlu olan bu kişiler, padişaha sorgusuz sualsiz bir sadakatle bağlıydı. Güçlü aile bağları veya toprağa dayalı bir zenginlikleri olmadığı için, padişaha rakip olmaları imkansızdı. Fatih, sadrazamlık gibi en üst makamları bu devşirme kökenli kullarına vererek, hem yönetimde liyakati artırdı hem de kendisine tamamen sadık, profesyonel bir bürokrasi inşa etti.
Fatih, padişahlık makamının statüsünü de devrimci bir adımla değiştirdi. Kendisinden önceki padişahlar Divan-ı Hümayun'a (Bakanlar Kurulu) bizzat başkanlık eder ve vezirlerle birlikte tartışırdı. Fatih ise bu geleneği terk etti. Artık Divan, sadrazam başkanlığında toplanacak, kendisi ise toplantıları "Kasr-ı Adl" (Adalet Kulesi) adı verilen kafesli bir pencerenin arkasından izleyecekti. Bu değişiklik, padişahı "eşitler arasında birinci" konumundan, her şeyin üstünde, ulaşılması zor ve mutlak bir otorite konumuna yükseltti. Padişah, artık tartışan değil, son kararı veren yüce bir iradeydi.
Fatih'in mimarlığı, sadece eskiyi yıkmakla kalmadı, aynı zamanda yerine daha sağlam ve kalıcı bir sistem inşa etti. Bu yeni sistemin temeli, liyakat (göreve layık olma) ve kurumsallaşmaya dayanıyordu. Keyfi uygulamaların yerini, herkesin uymak zorunda olduğu yazılı kurallar ve görev tanımları aldı.
Fatih'in en büyük kurumsal reformu, şüphesiz Fatih Kanunnamesi'dir. Bu kanunname, devletin yönetim yapısını, hiyerarşisini, protokol kurallarını, suç ve cezaları yazılı hale getirerek bir anayasa işlevi gördü. Artık devlet, geleneklere göre değil, bu yazılı kanunlara göre işleyecekti. Bu, yönetimde bir standart ve öngörülebilirlik sağlayarak devleti kişilerden bağımsız, kalıcı bir "kurum" haline getirdi. Kanunname, Fatih'in inşa ettiği imparatorluk binasının temel yönetmeliğiydi.
Liyakate dayalı bir devlet, ancak iyi eğitimli yöneticilerle mümkündü. Fatih, bu ihtiyacı karşılamak için İstanbul'da Sahn-ı Seman Medreseleri'ni kurdu. Bu medreseler, sadece din adamı değil, aynı zamanda imparatorluğun ihtiyaç duyduğu hukukçuları, bürokratları ve yöneticileri yetiştiren birer üniversite niteliğindeydi. Dönemin en büyük alimlerini bu okullarda görevlendiren Fatih, imparatorluğun "devlet aklını" üretecek ve yeni sistemi işletecek kadroların eğitim altyapısını da bizzat kendisi tasarlamıştı.
Özetle, Fatih Sultan Mehmet, "İmparatorluğun Mimarı" unvanını sonuna kadar hak eden bir liderdir. O, eski, dağınık ve aristokratik etkilere açık devlet yapısının temellerini cesaretle sarsmış; yerine mutlak merkeziyetçiliğe, liyakate ve yazılı hukuka dayanan yepyeni bir sistem inşa etmiştir. Çandarlı'nın idamından Kanunname'nin ilanına, devşirme sisteminin yükselişinden Sahn-ı Seman'ın kuruluşuna kadar attığı her devrimci adım, Osmanlı İmparatorluğu'nu birkaç yüzyıl boyunca ayakta tutacak olan sağlam ve kalıcı yapının temel taşları olmuştur.
YUKARI ÇIK
