Tarihin demir bilekli fatihleri, genellikle kılıçları ve zaferleriyle anılır. Oysa bazı liderlerin ruhunda, savaş meydanlarının gürültüsünü bastıran bir şairin hassasiyeti ve bir sanatkarın estetik tutkusu gizlidir. Fatih Sultan Mehmet, bu nadir liderlerin en somut örneğidir. O, bir yandan ordulara komuta eden bir cihan padişahı iken, diğer yandan "Avnî" mahlasıyla (takma adıyla) kalbini ve ruhunu dizelere döken bir şairdi. Fatih'in bu yönü, onun sadece bir güç sembolü olmadığını, aynı zamanda derin bir entelektüel birikime, estetik zevke ve ince bir ruha sahip olduğunu gösterir. Onun için sanat ve edebiyat, boş zaman uğraşı değil, kurmak istediği büyük medeniyetin temel taşlarıydı. İstanbul'u sadece askeri ve siyasi bir başkent değil, aynı zamanda bir ilim ve irfan yuvası, bir sanat merkezi yapma hayali, bu tutkusundan besleniyordu. Bu yazı, şair padişah 'Avnî'nin dizelerinin izini sürecek ve Fatih'in sanat ve edebiyatla yoğrulmuş dünyasına bir pencere aralayacak.
Fatih'in sanatla ilişkisinin en kişisel ve en derin olduğu alan, şüphesiz şiirdi. O, Osmanlı padişahları arasında bir "Divan" sahibi olan, yani şiirlerini bir kitapta toplayacak kadar bu sanata emek veren ilk hükümdardır. Şiir, onun için sadece bir yetenek gösterisi değil, aynı zamanda en karmaşık duygularını, aşkını, hayallerini, zaferlerinin getirdiği gururu ve bir hükümdar olarak yaşadığı yalnızlığı ifade etme aracıydı. Şiirleri, onun sert ve kararlı hükümdar kimliğinin ardındaki hassas ve düşünen insanı tanımamızı sağlar.
Fatih, şiirlerinde "yardım eden, yardımcı olan" anlamına gelen "Avnî" mahlasını kullanmıştır. Bu seçimin tesadüfi olmadığı düşünülür. Bu mahlas, onun hem Allah'tan yardım dileyen mümin yönünü hem de halkına ve ilim ehline yardım etmeyi görev bilen hükümdar kimliğini yansıtıyor olabilir. 'Avnî' Divanı'ndaki şiirler, genellikle gazel ve nazirelerden oluşur. Şiirlerinde aşk, şarap, tabiat gibi klasik divan edebiyatı temalarının yanı sıra, tasavvufi ve felsefi derinlikler de göze çarpar. Özellikle, "İmtisal-i cahidu fillah olubdur niyyetüm / Din-i İslam'un mücerred gayretidür gayretüm" (Niyetim Allah yolunda cihad etme emrine uymaktır / Gayretim ise sadece İslam dininin gayretidir) gibi beyitleri, onun fetihlerinin arkasındaki manevi motivasyonu da ortaya koyar.
Fatih, sadece şiir yazmakla kalmamış, aynı zamanda sarayını bir edebiyat akademisine dönüştürmüştür. Dönemin en büyük şairlerini (Ahmet Paşa, Necati gibi) himaye etmiş, onlarla şiir meclisleri düzenlemiş ve hatta onlarla atışmaktan, yani nazireler yazarak yarışmaktan çekinmemiştir. Bu edebi ortam, hem Türkçenin bir şiir dili olarak gelişmesine büyük katkı sağlamış hem de Fatih'in şair kimliğini beslemiştir. Onun bir padişah olarak şairlere gösterdiği bu yakınlık ve değer, Osmanlı'da sanatın ve sanatçının statüsünü de yükseltmiştir.
Fatih'in sanat tutkusu, sadece şiirle sınırlı değildi. O, sanatı ve kültürü, inşa etmek istediği yeni imparatorluk medeniyetinin temel unsurları olarak görüyordu. Bu nedenle bir "hami" yani koruyucu olarak, sanatın her dalına destek vermiş, İstanbul'u bir dünya kültür başkenti yapmayı hedeflemiştir. Bu vizyon, onun mimar kimliğinin en önemli tamamlayıcısıdır.
Fetih sonrası İstanbul, Fatih için boş bir tuval gibiydi. Şehri sadece camiler, saraylar, bedestenlerle değil, aynı zamanda kütüphanelerle de donattı. Topkapı Sarayı'nda ve kurduğu külliyelerde büyük kütüphaneler oluşturdu. Doğu'nun ve Batı'nın en nadir el yazmalarını toplattı, pek çok eseri Türkçeye tercüme ettirdi. Amacı, İstanbul'u, Bağdat ve Semerkant gibi eski İslam bilim merkezlerinin yerini alacak yeni bir çekim merkezi yapmaktı.
Fatih'in sanat vizyonunun en devrimci yönü, Doğu ve Batı sanatına aynı anda açık olmasıdır. Geleneksel İslam sanatları olan hat, tezhip ve minyatürü desteklerken, aynı zamanda İtalyan Rönesans sanatına da büyük bir ilgi duymuştur. Ünlü Venedikli ressam Gentile Bellini'yi 1479'da İstanbul'a davet ederek kendi meşhur portresini yaptırması, bu ilginin zirvesidir. Bu olay, bir Osmanlı padişahının kendi suretini Batılı bir üslupla resmettirmesi açısından bir ilktir ve Fatih'in özgüvenini, sanatsal merakını ve evrensel vizyonunu gösterir. Sarayında hem Doğulu nakkaşlar hem de Batılı ressamlar barındırması, onun hedeflediği Doğu-Batı sentezinin en canlı örneğidir.
Özetle, 'Avnî' mahlasının ardındaki şair padişah Fatih Sultan Mehmet, kılıcının gölgesinde bir sanat ve medeniyet güneşi büyütmüştür. Şiirleri, onun ruhunun derinliklerine açılan bir kapı iken, sanata ve sanatçıya olan himayesi, kurmak istediği imparatorluğun sadece askeri güçle değil, aynı zamanda kültürel zenginlikle de büyük olacağı inancının bir yansımasıdır. Fatih'in bu yönü, onun portresini tamamlayan en önemli parçadır; zira o, fethettiği şehre sadece yeni bir bayrak değil, aynı zamanda yeni bir ruh da kazandırmıştır.
YUKARI ÇIK
